4REEL

  WOUTER SWETS  (1930 - 2016)

Nestor van de wereldmuziek in Nederland

De Nederlandse Alan Lomax

Wouter Swets was een bekende en markante etnomusicoloog. Als een Alan Lomax verzamelde hij volksmuziek in de Balkan, in de jaren '50. Zijn arrangementen werden gretig verwerkt in hits van Kate Bush en Andy Irvine. Swets heeft een groot publiek enthousiast gemaakt voor de volksmuziek van de Balkan en voor de Turkse, Arabische en Centraal-Aziatische kunstmuziek. Hij was leider van de orkesten Čalgija en Al Farabi. Hij verzorgde radiolezingen voor de KRO en schreef  wereldmuziekrecensies in het maandblad "Luister". 

Čalgija 
Op 25 mei overleed Wouter Swets, op 86-jarige leeftijd. Musicus, etnomusicoloog, componist, leraar, schrijver en bandleider van de orkesten Čalgija en Al-Farabi. Maar vooral een pionier, ontdekkingsreiziger, inspirator, verteller en voortrekker op het gebied van wereldmuziek. Swets heeft meerdere generaties wereldmuzikanten opgeleid, geïnspireerd en hun oren geopend voor al het schoons wat er in de wereld te beluisteren valt: niet de heersende pop, jazz, klassiek of de cross-overs uit de wereldsteden, maar juist de juweeltjes uit de kleinste dorpen van Albanië, Macedonië, Bulgarije, Griekenland, Turkije, Iran of Afghanistan. Later heeft hij veel aandacht geschonken aan klassieke Arabische, Centraal-Aziatische en met name Turkse muziek. 

Via zijn lezingen, workshops, radioprogramma's, wetenschappelijke artikelen, polemieken, optredens en CD-recensies heeft hij onnoemelijk veel muzikanten en muziekliefhebbers op het spoor gezet van traditionele volksmuziek en van niet-westerse klassieke muziek. Ofschoon hij een hekel had aan het woord 'wereldmuziek' kunnen we hem met recht de godfather (of nestor) noemen van de wereldmuziek in Nederland.  

Béla Bartók
In de jaren '50 was Swets één van de eerste musici en musicologen die veldwerk deden op de Balkan. Hij bezocht verafgelegen dorpen en leerde van de lokale muzikanten hun volksmuziek met behulp van zijn accordeon. Thuisgekomen schreef hij al de aangeleerde melodieën op. Later kwam de bandrecorder er aan te pas. En net als Béla Bartók vertrouwde hij al zijn opnamen uiteindelijk geduldig toe aan het papier. Gedurende zijn leven heeft Swets een unieke verzameling transcripties, bandopnamen, 78- en 45-toerenplaten, LP's en CD's opgebouwd. Uniek omdat veel van deze muziek sinds lang van de aardbodem verdwenen is. Zijn verzameling wordt overgedragen aan de afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek van Leiden.  

In de jaren '60 kwam dankzij Wouter Swets de volksmuziek van de Balkan via de radio de huiskamers binnen. In een tijd dat de gemiddelde concertganger nog nooit volksmuziek van de Balkan had gehoord, richtte Wouters Swets zijn orkest Čalgija op, met als doelstelling: Nederlanders laten kennismaken met authentieke volksmuziek uit een onbekende wereld. Het woordje « authentiek » mag niet te lichtvaardig worden opgevat. Wouter deed research naar de herkomst van een bepaalde melodie en ontdeed deze van moderne en westerse aanpassingen, waardoor de oorspronkelijke schoonheid en levendigheid weer te voorschijn kwam. Overigens was hij een meester in het arrangeren en in het componeren van gepaste tussenspelen (instrumentaal intermezzo tussen twee coupletten van een lied).  

Pionier
Het was in die jaren bijna onmogelijk om muzikanten uit de communistische landen naar het Westen te laten reizen. Dus rond 1970, toen wereldwijd de belangstelling voor volkscultuur begon te groeien, zaten Swets en zijn ensemble op de kop van de golf. Zijn pionierswerk werd niet alleen in Nederland opgemerkt. Ook vanuit het buitenland kregen de albums van Čalgija veel lof. Dat bleek uit enthousiaste recensies, maar ook uit navolging. Het nummer « Antice, džanam, dušice » (uit de eerste LP van Čalgija) is door Donal Lunny verwerkt in een nummer van Kate Bush. De Ierse groep East Wind (Andy Irvine) heeft één van de mooiste arrangementen van Wouters Swets opnieuw uitgebracht en bewerkt (en na hen vele anderen, waaronder Parne Gadje).  https://youtu.be/IWOvnoGbhO4   ;   https://youtu.be/vqpkR-I-CKI.  

In de jaren '80 en '90 verlegde Swets zijn aandacht naar de Turkse, Arabische en Centraal-Aziatische muziek. Met zijn ensemble Al-Farabi bracht hij een fascinerende CD uit, waarin hij frappante overeenkomsten liet zien tussen de oude Byzantijnse en Gregoriaanse kerkmuziek enerzijds en de islamitische muziek anderzijds. Swets was ook in kringen van Turkse musicologen zeer gerespecteerd. Opvallend was de grote kennis die Wouter bezat van de geschiedenis van de Balkan en het Nabije Oosten. Daardoor wist hij veel muzikale ontwikkelingen ook in een bredere cultuurhistorische context te plaatsen.  

Componist van Turkse muziek
Swets heeft altijd het principe gehuldigd dat je geen muziekwetenschapper kunt zijn als je ook geen uitvoerend musicus bent. Hij ging nog een stapje verder: hij ging componeren in de traditie van de Turkse en Arabische klassieke muziek, inclusief de gewoonte van moderne componisten om de grenzen van de geijkte kaders op te zoeken. Enkele van zijn composities zijn te beluisteren op de CD van Ensemble Al Farabi.  

Swets was een actief lid van de International Folk Music Council (IFMC). Hij was actief lid van de Society for Ethnomusicology. Hij publiceerde regelmatig artikelen in het internationale wetenschappelijke tijdschrift "Ethnomusicology". Naast radiopresentaties in de jaren '60 en '70 over Balkanmuziek verzorgde Swets in het seizoen 81/82 een serie van 21 radiouitzendingen over « Traditionele Turkse Kunstmuziek ». In 1983 verscheen een boek van Swets met dezelfde titel, uitgebracht door de KRO.  

Wouter Swets heeft bijna 30 jaar lang wereldmuziek-LP's en -CD's gerecenseerd in het tijdschrift "Luister". Hij was bijzonder kritisch, maar kon enorm lovend zijn als het ging om producties die met kennis van zaken en met grote toewijding waren gemaakt.  

Rijke oogst
Een veelgehoord citaat van leerlingen en bewonderaars: « Mijn leven was wel heel anders geworden zonder Wouter, in die muzikaal vormende dagen”. Mede dankzij Swets is er een golf van nieuwe ensembles over Nederland gespoeld, die zich met grote toewijding hebben toegelegd op traditionele volksmuziek en natuurlijk ook op eigentijdse bewerkingen en nieuwe composities. Noem mij één pionier die met succes zoveel zaadjes heeft gezaaid! We mogen Swets dankbaar zijn voor een rijke oogst: Čalgija, Al Farabi, Ot Azoj, Amsterdam Klezmer Band, Parne Gadje, Pauni Trio, Čarlama, Barana, Charivari Trio, Čubrica, Hajnali, Dubbelzijdig, Amariszi, Oriënt Express, Jamas, Sultan, Kusmet, Taksim, Isalka,  Kompania Siga en vele andere wereldmuziekbands.

Zutphen, 7 juni 2016,

Crispijn Oomes, 
in samenwerking Roel Sluis, Hans Turin, Roland van Abel, Roel Schuyt, Magnus Robb, Michiel van der Meulen 

Soundtrack "Sulejmanovo oro"

Discografie :
LP : Calgija: Music from the Balkans and Anatolia No. 1. MU 7425. Munich Records, 1978.
CD : Calgija: Music from the Balkans and Anatolia No. 2. PAN 2007CD. Pan Records, 1990
CD : Ensemble Al Farabi: Saba Kar-I Natik, Ilahiler. Pan Ethnic, 2002

info@wereldmuziek.nl 

Wiki-Wereldmuziek® nodigt iedereen uit om deze informatie te verbeteren en aan te vullen! Ook zijn we geïnteresseerd in links naar YouTube en andere video- en audio-voorbeelden. info@wereldmuziek.nl 

Een korte geschiedenis van Macedonië
Als Alexander de Grote trouw was gebleven aan zijn vaderland, dan was zijn Grote Wereldrijk niet Grieks (Hellenistisch) geweest, maar Macedonisch. Dan dan hadden we op het gymnasium misschien wel oud-Macedonisch geleerd i.p.v. oud-Grieks.

Welke muziek zou er geklonken hebben in de oudheid en de middeleeuwen in Macedonië? Sommige musicologen, zoals Wouter Swets, hebben voldoende aanwijzingen dat in de vroege middeleeuwen (nog lang voor de komst van de Turken naar Anatolië in de 11e eeuw) in Zuid-Oost Europa (en misschien wel in heel Europa) veel verschillende toonladders hebben bestaan, waarbij microtonen (kwarttonen) werden gebruikt. Dat betekent bijvoorbeeld dat de oudst bekende kerkmuziek (het Gregoriaans) vroeger ook kwarttonen kende. Swets heeft dit o.a. geïllustreerd op de CD: PAN 2073, Ensemble Al Farabi: "Saba kar-i natik, ilahiler, Gregorian hymns".

Macedonië is na 1453 bezet (ingelijfd) door het Ottomaanse Rijk en pas in 1913 bevrijd. Vervolgens werd het toen verdeeld onder Joegoslavië, Bulgarije en Griekenland. De Griekse regeringen hebben jarenlang (en nog steeds) hun best gedaan om de Macedonische taal en cultuur in Griekenland te verbieden, maar blijkens YouTube is dat nog steeds niet gelukt.

Het Macedonisch en het Bulgaars zijn overigens nagenoeg dezelfde taal. De volksmuziek van Bulgaren en Macedoniërs is sterk verwant.

In 1821 probeerden de Macedoniërs zich tevergeefs van de Ottomanen te bevrijden en in 1903 opnieuw. Op 2 augustus 1903 ontstaken de Macedoniërs op een afgesproken tijdstip op alle bergtoppen grote vuren, ten teken dat de opstand begonnen was. Deze Ilinden-opstand is o.a. beschreven in het boek Oriënt-express van A. den Doolaard. Ook al is de opstand toen mislukt, de Macedoniërs ontlenen er nog steeds hun trots en hun strijdbaarheid aan. Die strijdbaarheid klinkt nog door in het woord Partizanen. 

Meer over de geschiedenis van Macedonië vind je op Wikipedia:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Macedoni%C3%AB_(regio) 
http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_historische_regio_Macedoni%C3%AB
Meer over Ilinden op: http://www.stoep.eu/bbarchief/2003/315.pdf

Volksmuziek van Macedonië 

De volksmuziek van de Macedoniërs is van oorsprong muziek van boeren en herders. Doorgaans wordt er homofoon gezongen, met een bourdonstem als begeleiding. Boereninstrumenten zijn de gaida (doedelzak), de kaval (open fluit), de tambura (tokkelinstrument) en de g'dulka (vedel). Er wordt veel geïmproviseerd. Vaak volgt er een (wel of niet geïmproviseerd) instrumentaal tussenspel tussen de coupletten van het gezongen lied. Als het lied is afgelopen, gaan de muzikanten vrij improviseren. 

In de grote steden gebruikte men een stedelijk instrumentarium, dat overduidelijk van de Turken was overgenomen: klarinet, viool, kanun, ud en darbuka: het zgn. Čalgija -orkest. In de instrumentale volksmuziek (improvisaties) zijn duidelijk Turkse makams te horen (met kwarttonen). 

Ook in Noord-Griekenland speelt en zingt men Macedonische volksmuziek. Bij bruiloften wordt vaak de Turkse combinatie zurna (schalmei) en tapan (grote trom) gebruikt: dat kun je kilometers ver nog horen! 

In Bulgarije is de volksmuziek uit het Pirin-gebergte Macedonische volksmuziek. 

Wat ik mooi vind aan Macedonische muziek is de homofonie (alles unisono) en de oude toonladders, zoals dorisch (verwant aan de makam uşak). En natuurlijk de vrije, creatieve improvisaties (die altijd binnen de gebruikte toonladder/ makam blijven). De melodieën zijn vaak ijzersterk, de toonladders hebben een krachtig effect, de klaagmuziek is hartverscheurend en de dansmuziek is zeer uitnodigend en opzwepend. De combinatie van kaval, doedelzak en g'dulka is heel eigen en authentiek.

Er zijn klaagliederen en zgn. tafelliederen (verhalend) en er is dansmuziek. Mooi, interessant en leuk zijn de ingewikkelde maatsoorten (7/8, 5/8, 11/16, 9/8, 18/16). 

Fanfares
De koperblaasmuziek (fanfare, Blehmuzika) is een hoofdstuk apart in de militaire muziek van Macedonië èn Servië. Deze stamt uit de tijd van de toenemende Oostenrijks-Hongaarse invloed op de Balkan, sedert de 19e eeuw. Turkse militaire kapellen lieten zich steeds vaker onderwijzen door Oostenrijkse dirigenten (o.a. Joseph Schlesinger, tevens componist van de eerste Servische opera). Zo kwamen de westerse harmonieën op de Balkan, terwijl de fanfare van oorsprong een Turkse uitvinding is. Tot de val van het IJzeren Gordijn bleef de blehmuzika zo goed als verborgen voor het westerse publiek. Toch waren er in 1987 al concerten in Duitsland en Nederland van het Zuid-Servische blaasorkest van Jova Stojiljković, dat door de meer open politiek van het communistisch regime in Joegoslavië wel naar het buitenland kon reizen. Het VPRO-programma De Wandelende Tak greep toen de kans om voor het eerst een concert van blehmuzika op de Nederlandse radio uit te zenden. Dit legendarische eerste optreden van een blaasorkest uit de Balkan werd op 5 juni 1987 in Arnhem georganiseerd door het toenmalige VPRO Festival, een initiatief dat deel uitmaakte van de ledenwerving van deze Nederlandse omroep. Lees verder op: http://walterslosse.wordpress.com/2011/04/06/b-van-blehmuzika/ (met geluidsvoorbeeld).

In Servië is bekend de fanfare van Goran Bregovic, in Macedonië: Kočani Orkestar en de Gebroeders Kadrievi (http://www.speelman.nl/ensemble/KadrieviGipsyFanfare ) Deze fanfares spelen zowel lokale volksmuziek als zigeunerliedjes, met veel virtuositeit.

Roma (zigeunermuziek)
Veel volksmuzikanten in Macedonië zijn roma. Zij spelen en zingen Macedonische volksmuziek en daarnaast hun eigen roma-volksmuziek. Een bekende zigeunerzangeres uit Macedonië is Esma Redzepova. Ze zingt heel aangrijpend. Ze kent zowel een Macedonisch volksmuziekrepertoire als een zigeunerrepertoire. 

Op ons YouTube-kanaal http://www.youtube.com/speelmanworldmusic vind je een afspeellijst met Macedonische muziek. Neem er de tijd voor: alle hier genoemde muzieksoorten komen voorbij. Oudere opnamen herken je hieraan dat er geen video-opnamen van bestaan, alleen audio (met stilstaande plaatjes). 

Hedendaagse Macedonische volksmuziek
In de moderne tijd past men steeds vaker westerse akkoorden toe (sinds 1960), een elektrische basgitaar, een keyboard en een drumstel, alsmede veelvuldig gebruik van een tweede stem in parallelle tertsen (suikerzoet, denk aan Duitse Schlagers), waarmee definitief het traditionele karakter van de Macedonische muziek om zeep is geholpen. Helaas zijn deze moderne varianten vaak de enige die je tegenwoordig nog op de radio en TV hoort en ziet (in een spastische setting). Het valt dus niet mee om traditionele Macedonische muziek te vinden, omdat het is weggedrukt door de commerciële muziek. 

Als je een muzikant ontmoet in een restaurant, vraag dan meer dan drie keer naar een traditioneel Macedonisch lied (eerder geloven ze je niet), anders krijg je alleen maar westerse evergreens over je heen. 

Balkan-beat
De westere popmuziek heeft elementen uit de Balkan-muziek ontdekt en verwerkt in de zgn. Balkan-beat (sinds 2000). O.a. bekend van de films van Kusturica en van DJ Shantel (Dizko Partizani: http://youtu.be/wFuuuqBcEVM ) Het heeft weinig meer met Macedonische volksmuziek te maken en ook weinig met partizanen, maar wel met disko! Toch zijn veel jongeren dankzij de Balkan-beat geïnteresseerd geraakt in de muziek van de Balkan.

Literatuur
A. Den Doolaard: Oriënt-Express
A. Den Doolaard: Het leven van een landloper
R. Boonzaaijer-Flaes: Bewogen Koper (over de geschiedenis van de fanfares wereldwijd)

Discografie
LP: Čalgija , door orkest Čalgija , o.l.v. Wouter Swets: MU 7425, Munich Records, 1979.

Crispijn Oomes
http://www.speelman.nl  
YouTube-kanaal http://www.youtube.com/speelmanworldmusic  
info@wereldmuziek.nl