ENSEMBLE ČALGIJA III Balkanorkest met een legendarische naam. Opwindende volksmuziek uit Albanië, Macedonië, Bulgarije, Griekenland, Turkije en Azerbeidzjan.
Op 18 maart 2018 zag een nieuw Balkanorkest het levenslicht. Nieuw en eigenlijk ook heel oud. Čalgija III speelt gepassioneerd de warmbloedige traditionele muziek uit de Balkan en Turkije op authentieke instrumenten, zoals o.a. de lyra, kaval, tapan en tambura. U hoort melancholieke klaagzangen uit Bosnië, vurige dansmuziek uit Bulgarije, wonderbaarlijke ritmes uit Albanië, opgewonden strijdliederen uit Macedonië, dramatische liefdesliederen uit Griekenland en erudiete klassieke muziek uit Turkije.
Ensemble Čalgija III is een regelrechte afstammeling van de orkesten Čalgija I (1962-1967) en Čalgija II (1969-1991). Het ensemble staat pal voor authentieke en traditionele uitvoeringen van de volksmuziek van de Balkan en Turkije, zoals die o.a. zijn ontdekt, verzameld en gearrangeerd door Wouter Swets.
Op 25 mei 2016 overleed Wouter Swets op 86-jarige leeftijd. Swets was een Nederlandse musicus, etnomusicoloog, componist, leraar, schrijver en bandleider van de orkesten Calgija I en II en Al-Farabi. Maar hij was vooral een pionier, ontdekkingsreiziger, inspirator, verteller, CD-producer, schrijver en een bezielend artiestiek leider. Hij heeft meerdere generaties wereldmuzikanten opgeleid, aangestoken, geïnspireerd en hun oren geopend voor al het schoons wat er in de wereld te beluisteren valt: niet de mainstream muziek, niet de heersende pop, jazz, klassiek of de cross-overs uit de wereldsteden, maar juist de juweeltjes uit de kleinste dorpen van Albanië, Macedonië, Bulgarije, Turkije of Armenië.
Via zijn lezingen, workshops, cursussen, radioprogramma's, wetenschappelijke artikelen, polemieken, optredens en CD-recensies heeft hij onnoemelijk veel Nederlandse muzikanten en muziekliefhebbers op het spoor gezet van traditionele volksmuziek en van niet-westerse klassieke muziek.
In de jaren '50 was Swets één van de eerste Nederlandse musici en musicologen die veldwerk deed in de Balkan en Griekenland. Hij bezocht verafgelegen dorpen en leerde er volksmuziek van lokale muzikanten via "mondelinge overlevering". Thuisgekomen schreef hij al de geleerde melodieën op. In zijn leven heeft Swets een unieke verzameling transcripties, bandopnamen, 78- en 45-toerenplaten, LP's en CD's opgebouwd. Uniek omdat veel van deze muziek sindsdien van de aardbodem verdwenen is. Zijn verzameling is overgedragen aan de afdeling Etnomusicologie van de Universiteit van Leiden.
In de jaren '60 was Wouter Swets één van de eersten die de volksmuziek van de Balkan via de radio aan het Nederlandse volk presenteerde. In een tijd dat de gemiddelde concertganger nog nooit authentieke volksmuziek van de Balkan had gehoord richtte Wouters Swets zijn orkest Čalgija op, met als doelstelling: Nederlanders laten kennismaken met pure tradities uit een onbekende wereld. Mede dankzij zijn orkest en zijn lezingen maakten velen voor het eerst kennis met Balkan- en Oosterse instrumenten, rare maatsoorten en vreemde toonladders in een tijd dat er nog geen internet bestond, geen bladmuziek en LP’s voorhanden waren. In de Balkan circuleerden wel singles (45-toerenplaatjes), maar die waren hier niet verkrijgbaar.
Van het orkest Cagija I is slechts één EP bewaard gebleven uit 1964-'66, die onlangs opnieuw is uitgebracht *). Het orkest Calgija II bracht twee schitterende albums uit **) ***). De kracht van de arrangeur Swets was hierin gelegen dat hij Balkanmelodieën, die vaak geleden hadden onder moderne arrangementen, terugbracht tot hun oorspronkelijke modale vorm, waardoor ze aan overtuigingskracht en schoonheid wonnen. Vervolgens voorzag hij die melodieën van schitterende tussenspelen (vaak nog mooier dan de hoofdmelodie), waarin hij zijn kennis van de gebruikte makams (modi) kon demonstreren.
In de jaren '80 en '90 verlegde Swets zijn aandacht naar de Turkse en Arabische kunstmuziek. Met zijn ensemble Al-Farabi bracht hij een fascinerende CD uit ****), waarin hij frappante overeenkomsten liet zien tussen de oude Byzantijnse en Gregoriaanse kerkmuziek enerzijds (inclusief het gebruik van kwarttonen) en de klassieke Turkse (islamitische) muziek anderzijds.
Mede dankzij Swets is er een golf van nieuwe ensembles over Nederland gespoeld die zich met overtuiging en met grote toewijding hebben gestort op traditionele volksmuziek en natuurlijk ook op eigentijdse bewerkingen en nieuwe composities in volkse stijl. Het is niet overdreven om te stellen dat het ontstaan van de volgende bands direct of indirect is toe te schrijven aan het pionierswerk van Wouter Swets: Čalgija, Jamas, Al-Farabi, Taksim, Sultan, Ot Azoj, Soluna, Amariszi, Kusmet, het Pauni Trio, Isalka, Ano Kato, Charivari Trio, Cubrica, Het Levantijns Orkest, Hajnali, Kompania Siga. En dit is nog maar een greep.
Een jaar na het overlijden van Swets vond een reünie plaats van vrienden. Het was een weerzien van muzikanten uit de hierboven genoemde ensembles, waarvan velen in verschillende tijdperken samengespeeld hebben met Wouter. Dit heeft geleid tot de oprichting van Čalgija III. De belangrijkste doelstelling: het levend houden van het schitterende immateriële erfgoed dat Swets voor ons heeft ontsloten, met het accent op authentiek en onbewerkt. De leden van het ensemble zijn:
*) Balkan Orchestra Calgija. Toumilou Records #2, 2017.
**) Calgija LP, Stoof MU 7425. Munich records, 1978.
***) Calgija CD, PAN 2007CD, 1991.
****) Ensemble Al Farabi: Saba kar-i natik, ilahiler, Gregorian hymns. PAN 2073, 2001.